#Plaats van belang
Werk- en interneringskamp Sparjebird Hemrik
In Hemrik hebben tijdens de bezetting twee werkkampen van de Nederlandsche Arbeidsdienst gestaan: Wurksathe en Sparjebird. Laatstgenoemde heeft na de oorlog nog 2 jaar dienstgedaan als interneringskamp voor NSB’ers, collaborateurs en ´moffenmeiden´. Wat was het doel van de Nederlandsche Arbeidsdienst? En hoe passen de werkkampen in Hemrik in het grotere verhaal van de bezetting?
De Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD), ingesteld op 6 oktober 1940, had als doel het Nederlandse volk op te voeden in nationaalsocialistische geest. Voorloper van de Arbeidsdienst was de Opbouwdienst, waar Nederlandse soldaten van het ontbonden leger dienst in moesten nemen. Toetreding tot de NAD gebeurde aanvankelijk op vrijwillige basis, maar vanwege het gebrek aan belangstelling werd vanaf begin 1942 overgegaan tot het oproepen van verplichte categorieën. Nederland telde zestig tot tachtig werkkampen, waarvan acht in Friesland en twee in Hemrik. Naast activiteiten als exercitie, sport, zang en vorming, bestonden de arbeidsdiensten uit vooral ontginningen, graafwerkzaamheden en aardappels rooien.
Geur van fout
Hoewel de NAD een Nederlandse overheidsorganisatie was en dus niet als fout werd gezien, hing er toch een geur van fout omheen. Het kader (de leiding) bestond grotendeels uit NSB’ers en aanhangers van het nationaalsocialisme. Via vorming (scholing) werd het nationaalsocialistische gedachtegoed verspreid onder de jonge arbeidsmannen.
Koenraad de arbeidsman
Om reclame te maken voor de NAD (propaganda) werd arbeidsman ‘Koenraad’ afgebeeld op wervingsposters en in kranten. Koenraad is een bedacht figuur. Een ‘echte’ Hollandsche jongen die welopgevoed en dapper was en bereid om te werken. Het doel was om jonge Nederlandse mannen enthousiast te maken voor de NAD. De propaganda werkte averechts. Koenraad werd té braaf gevonden en wekte ergernis op. Hierdoor nam het aantal aanmeldingen af.
Dolle dinsdag, einde NAD
Op dinsdag, 5 september 1944 vertelde premier Gerbrandy vanuit Londen in een radiotoespraak dat de geallieerden de Nederlandse grens hebben overschreden. Hierdoor raakten veel Duitsers en NSB’ers in paniek en slaan massaal op de vlucht. Ook onder de leiding in de werkkampen van de NAD brak paniek uit. Nog dezelfde dag liepen vrijwel alle werkkampen in heel Nederland leeg. Vijf dagen later, op 10 september wordt de NAD opgeheven.
Interneringsperiode
Toen de gemeente Opsterland op 14 april 1945 werd bevrijd, lag het voormalig werkkamp Sparjebird in Hemrik er verlaten bij. Na vijf lange jaren van bezetting werd er gelijk jacht gemaakt op ‘Duitsgezinden’. Op 17 april, drie dagen na de bevrijding werd de eerste groep NSB’ers, collaborateurs en ´moffenmeiden´ gevangengenomen en naar Sparjebird gebracht. Daar verbleven ze in afwachting van hun straf. Een veelvoorkomende straf was ontzegging van kiesrecht voor een aantal jaren, in sommige gevallen zelfs levenslang.
Tijdens de interneringsperiode werd het kamp bewaakt en was het omheind met prikkeldraad. Die eerste weken/maanden heerste er een grimmige sfeer. Een deel van de bewaking bestond uit verzetsmensen die vol wrok zaten en hun woede op de gevangenen botvierden. Later werd het kamp bewaakt door professionele en gedisciplineerde bewakers.
Vanaf juni 1946 werd Sparjebird overgedragen aan het Directoraat Generaal voor Bijzondere Rechtspleging. Vanaf dat moment was het een kamp voor jeugdige politieke delinquenten die heropgevoed moesten worden.
In juni 1947 werd het kamp overgedragen aan Bureau Bijzondere Jeugdzorg. Spoedig daarna werd het kamp opgeheven en werden de barakken en inventaris verkocht.